Masami nga ginadumdom sa kasaysayan sang Negros ang panghitabo sadtong ika-13 ka tuig nga pag-alsa sang pumuluyo sa pagsikway sa pasistang diktadurya ni Marcos Sr kag ang iya Laye Militar. Bilang sabat sa sistematiko nga pagbayolar sang tawhanon nga kinamatarung kag masobra sa isa ka dekada nga paghugakom sang gahum kag pondo sa amay nga Marcos, naglunsar sang pungsodnon nga koordinado nga welgang bayan sadtong Setyembre 21, 1985. Ang nagkalain-lain nga sektor sa Negros ang nag-organisa sang lakbayan ukon martsa-protesta. Ang lakbayan sa norte kag sur nga bahin sang Negros ang nagsugod sa duha ka adlaw antes agud makalab-ot sa natalana nga lugar sang mas temprano. Ginhimo nga sentro sang pagtililipon amo ang interseksyon sang Magsaysay-Araneta, Banago, interseksyon sang Ramos-Lacson kag Libertad-Lopez Jaena sa syudad sang Bacolod kag Escalante sa norte.
Ang protesta ginpangunahan sang mga pamatan-on, pesante kag mga mamumugon. Mga maisog sila apang sigurado nga indi armado. Pero ang nag-atubang sa ila mga sundalo nga armado sa matag-as nga kalibre, tropa sang Regional Special Action Force (RSAF) kag Civilian Home Defense Force (CHDF). Ginpwesto man sang mga armado sang estado ang machine gun sa ibabaw sang munisipyo. Ang mga trak sang bombero ang nagpalibot sa mga nagatipon.
Ginpasumpitan sang mabaskog nga tubig ang mga nagprotesta apang napaslaw ini sa pagbungkag sa ila hanay. Wala pa sila nakontento, matapos ang kanyon sang tubig amo ang tear gas. Nag-uyatay sang hugot sang mga butkon samtang nagapadayon sang pagsinggit, “Bugas, Bugas, Indi Armas!” Tubtob sa nagligad nga oras, sa ila madumduman, nag-inulan sang bala direkta sa mga nagprotesta halin sa posisyon sang mga armado nga pwersa. Ang isa ka lider estudyante kag laban mga mamumugon sa uma ang brutal nga napatay, samtang ang iban nila nga kaupdanan ang naglinapta, nagpalagyo kag nagpanago nga pilason. Beynte sa ila ang gilayon nga napatay.
Ang masaker sa Escalante ang isa lang sa madamu nga resulta sang Laye Militar. Bangud sa pagpamigos kag pagpanghimulos sa mga komprador-agalon mayduta kag ila armado nga hubon, ginpamatay ang pumuluyo paagi sa kagutom ukon sa bala. Base sa pagbulubanta sang Amnesty International (AI), naglab-ot sa 70,000 ka tawo ang napriso, 34,000 ang gin-tortyur, kag 3,240 ang napatay sa panahon sang Laye Militar. Ang pumuluyo ang nakaangkon sang magamay nga pagtamod hambalanon sa palangabuhian, pabalay, edukasyon kag kasegurohan sa ikaayong lawas. Masami nga gintarget sa isla ang mga pari, madre, mamumugon sa uma, tawong simbahan kag ang iban nga may adbokasiya para sa tawhanon nga kinamatarung.
Ang kaakig kag agoniya ang nagtulod sa malapad nga pumuluyo nga manindugan para sa kamatuoran kag hustisya nga gindingot sa ila sa diktadurya ni Marcos Sr kag iya mga kroni diri sa isla. Ang mga uhaw-sa-dugo nga tigpamuno sa Negros, wala lamang naghawan sa dalan sang pagsulong sang paghimakas sang pumuluyo kundi nagpamatuod sa kamakatarunganon nga pagsulong sang rebolusyonaryo nga pagbato agud lab-uton ang hustisya nga gindingot sang nagahari nga sistema. Ang pagbanaw sang dugo nga gin-ula sa ginpangabudlayan nga duta sang Negros, ang nagpukaw sa nagahana nga maglupok nga bulkan sosyal.
Ang tuigan nga komemorasyon sang masaker sa Escalante ang militante nga ginasaulog sang pumuluyo naghalin sa nagkalain-lain nga organisasyon kag indibidwal para sa pagdumdom sa panahon sa kadulom sang mga tinuig sang diktadurya Marcos Sr. Tubtob subong, ang hustisya gapabilin nga gindingot sa ila. Gani sa paglabay sa mga tinuig, nadugangan pa ini sa mga krimen halin sang estado. Halin 2019, sa pagpamuno sang NTF-Elcac, ginakawat ang matuod nga esensya sang komemorasyon sang masaker sa Escalante paagi sa paghiwat sa mga pagpatalang nga mga aktibidad nga insulto sa mga biktima kag sa pumuluyo nga padayon nga nagapangita sang hustisya.
Sosyo-ekonomiko nga krisis sa Negros
Tuig 1965 sang nagpungko sa poder si Marcos Sr kag nagdeklarar sang Laye Militar sadtong Setyembre 21, 1972 sa idalum sang Proklamasyon No. 1081. Naghatag ini sang kakugmat kag kagamo sa pumuluyo apang nagpabilin sila nga determinado sa pagpasulong sang ila paghimakas para sa duta kag hustisya sosyal.
Amo man yadto ang panahon nga ginpaluntad sang mga agalon mayduta kag mga plantador sang tubo ang pagpang-agaw sang duta kag manubo nga sweldo sa mga mamumugon. Ang produksyon sang kalamay sa Pilipinas ang ginadumalahan sang kasugtanan Laurel-Langley natapos sadtong 1974. Kabangdanan ini sa pagnubo sang kuta sang Pilipinas sa kalamay pang-eksport pakadto sa US nga mas nagpalala pa sang krisis. Tungod nga ang Negros ang nagaprodukto sang katunga sang kalamay sang pungsod, nakadugang ini sa pag-antus sang pumuluyo.
Ara man ang peke nga reporma sa duta paagi sang PD 27, nga sa aktwal wala man sa gihapon ginpanagtag ang duta sa mangunguma. Ginhimo lang ini nga ligal nga pagdepensa sa pagmonopolyo sa agalon mayduta samtang ang mayorya gaantus sa kaimolon. Upod sa krisis sang industriya sang kalamay, nagtuga ini sang madamu nga nadulaan sang duta kag trabaho, kag liboan ka mga bata ang nag-antus sang malnutrisyon sa Negros.
Sa tunga sang Laye Militar, ang diskontento nga nabatyagan sang pumuluyo sa serbisyo sosyal kag ang wala untat nga pasista nga pagpang-atake nga ginapatuman sang pwersa sang estado kag sang mga gintukod nga paramilitar, amu ang nagtulod sa pumuluyo nga usuyon ang dalan sang rebolusyonaryo nga armadong paghimakas. Nakaamot ini sa pagdugang sa kusog kag kadamuon sang NPA batuk sa tigpamigos kag sa armado nga pwersa sang estado.
Pagtuis sa Kasaysayan sang Laye Militar
Si Marcos Jr, bisan pa samtang sa panahon sang pagpangampanya sa sining 2022 nga eleksyon, wala gid nagtumod o nagbukas sang talakayan bahin sa Laye Militar kag sang iya amay. Matapos nagdaog si Marcos Jr bilang presidente paagi sa pagpangdaya sa elektroniko nga sistema sa eleksyon, iya gintalana ang bise-presidente nga si Sara Duterte bilang sekretaryo sang edukasyon. Ang paglubag sang kasaysayan sa gilayon ang nangin pinakamainit nga isyu sa pinakabag-o nga sekretaryo sang edukasyon.
Ang mandato sa pagtursi sa kasaysayan ang naghatag sang kakugmat sa publiko tungod sa posibilidad nga madula ang mga bilidhon nga kamatuoran sa mga panghitabo sa aton kasaysayan. Nagpahayag sang pagkadismaya ang pipila ka mga historian, mga manunudlo, pamatan-on, estudyante kag iban pa nga mga organisasyon sa pagtuis sa kasaysayan nga magpatalang sa pumuluyo ilabi na ang mas ulihi nga henerasyon.
Ang sa subong nga rehimen ni Marcos Jr ang naggasto sang madako agud manipulahon ang mayor nga daluyan sang impormasyon kag social media paagi sa pagpalapnag sang wala kamatuoran nga impormasyon may kaangtanan sa “bulawanon nga panahon” sang iya amay kadungan sa Laye Militar. Sa matuod, isa si Marcos Jr ka pigaw nga kopya sang amay nga diktador. Ginahimo niya sa gihapon ang ginhimo ni Marcos Sr apang sa mas buraghal nga pamaagi. Ginapaklaro lang niya nga ang burukrata kapitalismo yara na sa tuman kagarok nga kahimtangan.
Kon basehan ang dalagan sa kasaysayan, ang nagalala nga porma sang burukrata kapitalismo nga indi na makapanago sa maskara sang pagpanginto, athag na nga magagamit sang pagpamintas. Sa tuman nga pasismo sang estado sa tunga sang krisis sosyo-ekonomiko nga pila ka pilo mas lala pa sa nagligad nga tinuig, maglala man ang malakolonyal kag malapyudal nga kahimtangan. Kag ini mismo ang mahimo nga makapaigrab sa rebolusyonaryo nga pagdilaab sang kahublagan masa.
Sini nga 2022, dumdumon ang ika-37 nga tuig sang inhustisya sang masaker sa Escalante kag ang ika-50 ka makakulugmat nga tuig sang deklarasyon sang Laye Militar. Pila na ka dekada ang nagligad apang wala sa gihapon naangkon ang ginapangita nga hustisya. Ang singgitan kag kasakit sang mga biktima halin sa ila mga lulubngan ang nagalanog sa mga kasyudaran kag kabanwahanan padulong sa kabukiran. Ang nalisdan nga pamilya upod ang mga nakaluwas sa trahedya ang wala sang kakapoy nga nagapanawagan sa tagsa ka mga protesta kag bisan sa mga kampanya sa social media sang mga bilidhon nga pahanumdom nga “Never again to Martial Law!” | AP October 2022
NegrosRevPortal 