Pait nga pagtrabaho sa tam-is nga kalamay

Alas kwatro pa lang sa buntag ningmata si Tatay Romeo, 66 anyos nga taga-Cadiz City, para mag-andam alang sa tibuok adlaw nga pagtapas ug pagkarga og tubo. Pareho sab nga oras nga mingbangon si Nanay Celia, 52 anyos, para makapangandam sa pagpang-arima (pag-asayn og klase sa trabaho sa kampo ug lugar nga trabahoan). Mangape, motimo og dyutay ug maniguro og balon para sa ulan-init nga trabaho. Tagsa-tagsa kanila kinahanglang anaa na sa trabahoan alas sais sa buntag.

Naila ang isla sa Negros sa iyang kalidad ug tam-is nga kalamay gikan sa 62 porsyento sa kayutaan sa tibuok isla nga gitamnan og tubo nga moamot sa dul-an 70 porsyento sa tibuok produksyon sa kalamay sa Pilipinas.

Sa sobra ka peligroso nga tibuok adlaw nga pagkarga-tapas ni Tay Romeo, gipakyaw lang sa agalon ang pamuo sa ka-grupo niya sa tapasero sa ₱190 kada tonelada. Maayo kung milling season kay makabahin siya og ₱2,000 matag semana, pero katunga na lang niini kung sira-galing gikan sa pakyaw nga pagtrabaho, lakip na ang pagguna.

“Kung sa among panginahanglanon lang kada semana, kulang gayud i-badyet ang among sweldo, makapiyan-piyan lang kami sa galastuhan kung makakuha na sa pensyon,” ingon ni Tay Romeo sa pagsubay niya sa iyang galastuhan para sa sulod-balay. Matag semana mogahin siya og ₱500 para sa bugas, ₱350 para sa isda ug bulad, ₱200 para sa uban pang panginahanglanon, ₱1,000 para alawans sa duha ka kolehiyo niya nga mga anak nga gipa-eskwela sa mga kaliwat, ug motigum og ₱500 para sa bulanan nga badyet sa bayad sa kuryente.

Retirado na sa papel si Tay Romeo sa iyang pagtrabaho sa katubhan sukad pa 15 anyos siya. Suwerte kung lantawon si Tatay kay usa siya sa adunay benepisyong SSS ug karon, matag bulan makadawat na siya og ₱3,500 nga SSS pension, apan tungod walay yutang matikad, napugos siyang mopadayon sa pagtapas-karga para mabuhi ang iyang pamilya.

Sa laing bahin sa isla sa Negros sa lungsod sa Toboso, gi-agwanta ni Nanay Celia ang ₱150 nga inadlaw nga suhulan sa tulo ka oras nga pagtrabaho sa katubhan. Sa unom ka adlaw matag semana nga pagtrabaho, dili kaabot og ₱1,000 ang iyang suhulan.

“Kung wala pa nipasaka si Tim Ballesteros og ₱15 sa inadlaw human gisunog sa mga NPA ang iyang mga trak (kaniadtong Enero 2023), wala pa gipasakaan ang among mga swel-do,” pag-ambit ni Nay Celia. Si Tim Ballesteros ang nangunang asyen-dero-kumprador sa norte nga ba-hin sa Negros ug ang nagdikta sa paswelduanay ug pagpadalagan sa trabaho sa katubhan.

Kabahin si Tay Romeo ug Nay Celia sa gibana-banang 380,000 ka mga mamumuo sa katubhan sa isla sa Negros. Adunay laing 18,000 ka mamumuo sa sentral sa isla nga nagkatag sa 12 (sa 27 sa tibuok Pilipinas) ka mga galingan sa tubo.

Usa sa mga mamumuo sa sentral si Berting, 39 anyos nga taga-Toboso. ‘Hooker’ siya sa transloading diin idiskarga niya ang tubo gikan sa trak ug ikarga sa hauler para ihatod ang tubo padulong sa mga galingan. Gipanag-iyahan sa pinakadakung sentral sa tibuok Asya, ang Victorias Milling Corporation (VMC), ang transloading nga iyang gitrabahuan, apan pakyaw gihapon ang sweldohanay sa ₱5 kada tonelada. Sa 20 ka tuig niyang pagtrabaho isip ‘hooker,’ kausa ra siya napasakaan og sweldo kaniadtong 2012, sobra dekada na ang milabay nga gipasakaan og ₱1 matag tonelada nga pagdiskarga-karga og tubo.

“Kaswal ra man gihapon mi, walay regular nga ‘hooker’ nga akong nahibaluan diri sa Toboso. Pwerti ka init o mabasa mi sa ulan kay hawanan ra ba na ang mga transloading,” ingon ni Ber-ting. Tungod dili regular nga ma-mumuo si Berting, wala siya’y nadawat nga mga benepisyo sama sa SSS ug 13th month pay. Ma-kadala og ₱5,000 kada kinsenas si Berting ngadto sa iyang pamilya.

Pwerti ka peligroso ang trabaho sa mga ‘hooker,’ sama ni Berting. Galagiting ang adlaw kung init, pwerti ka danlog sa damyo (hagdanan) ug tubo kung ting-ulan. Walay gihatag nga uni-porme o bisan unsa nga proteksyon ang kumpanya para kanila.

Sa sunod-sunod nga pag-taas sa presyo sa mga palaliton, wala’y igong usbaw sa suhulan nga nadawat sa mga mamumuo sa uma man o sa pabrika. “Kinahanglan maghiusa ang mga katawhan para masulbad ang problema ug krisis, sama sa mahal nga palaliton ug panginahanglan nga pagpasaka sa suhulan,” ang sulti ni Nay Celia. Pagpangutana kung unsa ang gikinahanglan karon sa mga mamumuo, ningtubag si Berting, “pasakaan ang suhulan, kanang naay SSS.” Pangabuhian ang singgit ni Tay Romeo, “yuta nga matikad ug insaktong sweldo-benepisyo para mabuhi og husto nga walay gutom.”

Gipunting pud ni Tay Romeo nga ang sistema sa pakyaw maoy hinungdan nga gamay lang ang ilang sweldo. “Dili makatarunganon ang pamalakad sa asyenda, ilabi na ang anaa sa kontraktor pagpatrabaho, kasagaran pakyaw lang ang among matrabaho. Gamay ra nga sweldo among makuha matag semana,” panapos ni Tay Romeo.

Sila ni Tatay Romeo, Nanay Celia ug Berting ang pipila sa mga nagpasingot ug naghatag sa ilang kusog-pamuo para maka-himo og kalamay nga makapatam-is sa pagkaon ug ilimnon sa katawhan, apan ang ilang kina-buhi nga nahigot sa katubhan, pwerti kapait.